در قانون اساسی، جهیزیه زن تعریف نشده و با توجه به عرفی که در جامعه وجود دارد تعریفی از آن ارائه کرده اند.جهیزیه، به مجموعه اموال و لوازمی گفته می شود که زن پس از ازدواج برای استفاده در زندگی مشترک به منزل شوهر خود می برد.آوردن جهیزیه توسط زن، از رسوم قدیم ایرانیان است که به عرف و آداب و رسوم هر منطقه، شهر و یا قوم بستگی دارد. در این مقاله سعی داریم شرایط استرداد جهیزیه را بررسی کنیم.
در قانون مدنی ایران به این علت که زن تکلیف و وظیفه شرعی برای آوردن جهیزیه ندارد، به موضوع جهیزیه اشاره ای نشده است و شوهر وظیفه تهیه وسایل و لوازم لازم برای شروع زندگی مشترک را بر عهده دارد.
اما از آن جایی که آوردن جهیزیه در کشور ما بسیار رواج دارد و یکی از دعاوی مهم در دادگاه خانواده، اختلافات ناشی از تهیه لوازم منزل می باشد، تحلیل حقوقی این موضوع ضرورت دارد.
آوردن جهیزیه از سوی زن به این معناست که زن مالکیت جهیزیه را دارد و شوهر فقط در طول زندگی مشترک و با اطلاع از این که تکلیفی بر زن برای آوردن جهیزیه نیست، حق استفاده از آن را دارد.
زن مالک وسایل و جهیزیه خود می باشد و می تواند حتی قبل از طلاق هم جهیزیه خود را مسترد نماید.
تجربه نشان می دهد، همان طور که خانواده زن در آغاز زندگی مشترک برای داشتن زندگی مطلوب تر و بهتر و از سر عشق به او جهیزیه می دهند، در خواست استرداد جهیزیه قبل از طلاق هم به معنای این است که زن تمایل به جدایی دارد.
نکته مهمی که باید در مورد جهیزیه در نظر داشت، این است که جهیزیه، همان وسایل و لوازمی است که زن در شروع زندگی مشترک به خانه شوهر آورده و اموالی که در طول زندگی، توسط شوهر خریداری شده جزء جهیزیه محسوب نمی شود.
شوهر مسئولیت و تکلیفی برای وسایلی که در اثر گذر زمان فرسوده و مستهلک شده اند، ندارد و هم چنین وظیفه ای ندارد که برای آن ها وجهی بپردازد و یا جایگزینی تهیه نماید. بنابراین فقط استرداد وسایلی که باقی مانده برای زن امکان پذیر است.
در استرداد جهیزیه، شوهر تکلیفی نسبت به وسایلی که در طول زندگی فرسوده شده اند ندارد.
سیاهه و استرداد جهیزیه
از دیرباز در کشورمان لیستی از اقلام جهیزیه تهیه می کنند که به آن سیاهه گفته می شود که نمونه های خطی قدیمی زیادی هم در این زمینه وجود دارد.
در سیاهه، فهرست دقیقی از اقلام جهیزیه با جزئیات کامل آن ثبت می گردد و پس از استقرار در منزل شوهر از او مبنی بر آوردن این وسایل، امضایی اخذ می شود. در سیاهه معمولا جزئیات اقلام گران نوشته می شود، به عنوان مثال، این که یخچال از چه کارخانه ای است و فرش ماشینی است و یا دستباف و یا سایر مشخصات به طور کامل ثبت می شود.
در سیاهه نیازی به امضای شاهد نیست، گرچه وجود امضای شاهدی امین در فهرست جهیزیه خالی از لطف نخواهد بود.
در مورد استرداد جهیزیه و یا بردن جهیزیه مشکل خاصی وجود ندارد و زن از طریق دادگاه خانواده و یا شورای حل اختلاف می تواند با استناد به سیاهه اقدام به استرداد جهیزیه کند.
برخی از اقلام جهیزیه به عنوان کمک جهیزیه توسط شوهر خریداری شده که در زندگی مورد استفاده قرار گیرد. این اقلام، در فهرست جهیزیه هم نوشته شده که در صورتی که شوهر ثابت کند که آن ها را خریداری کرده، زن دیگر نمی تواند آن ها را استرداد نماید.
نکته دیگری که حائز اهمیت می باشد این است که در برخی سیاهه ها، لیست طلاهای زوجه با ذکر گرم نوشته شده که همان طور که گفته شد نمی توان آن را جزء جهیزیه که شامل اقلام و وسایل مورد استفاده در زندگی مشترک است، دانست.
برخی مواقع، زن با استناد به لیست سیاهه که طلاها هم در آن ذکر شده، درخواست استرداد طلاها را کرده اما باید بدانید که زن مالک طلاهایی که با خود به منزل شوهر برده می باشد و طلاها در تصرف اوست و مورد استفاده زن در مجالس و مهمانی ها می باشد و برای مرد کاربردی ندارد. در صورتی که زن ادعا کند که زوج طلاها را در طول زندگی برداشته، می تواند با اثبات ادعای خود و شکایت حقوقی و کیفری اقدام به استرداد آن ها کند که در مقوله استرداد جهیزیه نیست.
معمولا در سیاهه، لیست اقلام گران نوشته می شود.
اجازه شوهر در استرداد جهیزیه
گفتیم که زن وظیفه قانونی در قبال آوردن جهیزیه ندارد. بنابراین در استرداد جهیزیه نیازی به اجازه شوهر نیست و زن می تواند آن چه که در لیست جهیزیه اش هست را هر موقع بخواهد مسترد نماید.
در اکثر شکایاتی که مرد از زن در مورد بردن اثاثیه منزل دارد، مرد به دلیل نبود عنصر معنوی به نتیجه مطلوب خود نمی رسد.
اگر در استرداد جهیزیه، مجوز دادگاه در اختیار نباشد، بهتر است چند نفر از همسایگان به عنوان شاهد هنگام خارج کردن اقلام و وسایل از منزل شوهر، حضور داشته باشند.
مرد در امر جهیزیه چه مسئولیتی دارد؟
در مورد مسئولیت مرد در قبال جهیزیه، سوالاتی مطرح می شود که در ادامه آن ها را بررسی می کنیم.
برای این سوال که اگر مرد خود را مالک جهیزیه بداند آیا می توان از او به جرم خیانت در امانت شکایت کرد،
دو پاسخ وجود دارد. اگر بخواهیم از نگاه قانون به این سوال پاسخ بدهیم، زوج مشمول این جرم می شود، ولی اگر عرف جامعه را در این سوال در نظر بگیریم و زن و مرد را در جهیزیه شریک بدانیم، پاسخ قاطعی برای این سوال وجود ندارد.
در دیوان عالی کشور، آرای متفاوتی در این مورد هست که برخی از آن ها زوج را مجرم می دانند و برخی نمی دانند.
از آن جایی که تنها در مواردی می توان جرم را خیانت در امانت دانست که استرداد اموال پیش بینی شده باشد،
حتی اگر اموال جهیزیه نقص یا تلف شده باشد هم نمی توان زوج را به این جرم محکوم کرد.
عقد ازدواج بر پایه تفاهم و توافق بسته شده است و در مورد جهیزیه هم میان زوج و زوجه چه به صورت ضمنی و چه به صورت صریح توافقی وجود دارد و هیچ گاه زوجه در حین عقد و در آغاز زندگی مشترک شرط استرداد جهیزیه را عنوان نمی کند.
به عبارت دیگر، زمانی می توان شوهر را به جرم خیانت در امانت محکوم کرد که شرط استرداد جهیزیه در زمان ازدواج وجود داشته باشد و از آن جایی که چنین شرطی در حین عقد وجود ندارد، جرمی صورت نپذیرفته است.
اموالی که در طول زندگی توسط شوهر خریداری شده، جزء جهیزیه محسوب نمی شود.
طبق ماده 674 کتاب تعزیرات قانون مجازات اسلامی اگر به شخصی، اموال منقول و غیر منقولی و یا نوشته هایی مانند چک، سفته، قبض و امثال این ها، با اجرت یا بی اجرت به عنوان اجاره، امانت یا رهن سپرده شود و قرار بر این بوده که از این اموال استفاده مشخصی بشود و آن شخص، اشیای مذکور را در جهتی استعمال کند که مالکان یا متصرفان آن ها متضرر شوند و یا این که آن اموال به هر علتی مفقود و یا تلف شوند، حکم شخص شش ماه تا یک سال حبس خواهد بود.
این ماده برای جرم خیانت در امانت که رکن مادی آن استعمال، تصاحب، اتلاف یا مفقود اموال می باشد، در نظر گرفته شده است.
در ماده 617 قانون مدنی چنین آمده است که در عقد ودیعه، امین فقط باید برای حفاظت از مال در آن تصرف کند و تنها با اجازه صریح یا ضمنی شخص امانت گذار می تواند به طرق مختلف از آن مال بهره مند شود وگرنه به عنوان شخص ضامن محسوب می شود.
پس اگر استفاده زوج از مال توسط زوجه ممنوع شود، هر نوع استفاده ای از آن، استعمال تلقی می شود. البته شرایط سوء نیت زوجه را در این موارد باید مورد توجه قرار داد.
در فعل تصاحب، زوج خود را صاحب و مالک جهیزیه می داند و دست به اعمالی میزند که صرفا مالک مجاز به انجام آن ها می باشد.
در امر اتلاف، قسمتی از جهیزیه تلف می شود و حتما نباید کل اموال جهیزیه تلف شود تا اتلاف محسوب گردد.
به هر گونه عملی که جهیزیه از زوجه مخفی شود، مفقود کردن که همان گم کردن می باشد، گفته می شود.
در چنین مواردی، دادگاه ها نوع رکن مادی جرم را مشخص می کنند که حتی ترک فعل از طرف زوج را هم شامل می شود.
در رکن معنوی جرم در مورد جهیزیه، زوج باید بداند که مرتکب جرم شده و مالی را که به آن تعرض کرده به زوجه ضرر می رساند که اگر قصد او اضرار به زوجه بوده سوء نیت محسوب می شود.
در مورد قسمتی از جهیزیه که شوهر تهیه کرده که در برخی از مناطق و شهرها رایج می باشد سوالی مطرح می شود که باید گفت، زن نمی تواند بدون اجازه او در آن دخل و تصرفی داشته باشد زیرا جزء اموال شوهر می باشد.
احراز سوء نیت زوج در استرداد جهیزیه بر عهده دادگاه می باشد.
جرم شوهر در استرداد جهیزیه چیست؟
جرم خیانت در امانت، در صورتی بر مرد وارد می شود که زوج و زوجه جدا از یکدیگر زندگی می کنند و یا این که طلاق گرفته اند و یا زوجه در تصاحب، تلف و یا استعمال مال برای زوج ممنوعیت ایجاد کرده باشد و جهیزیه اش را تحویل نگرفته باشد و به زوج هشدار دهد که جهیزیه اش را پس بدهد.
از زمانی که زوج از خواست و اراده زوجه مبنی بر استرداد جهیزیه چه به صورت اظهار نامه و دادخواست شفاهی و چه به صورت ضمنی آگاهی پیدا کند، امین اموال زوجه می گردد و تعدی و تفریط، مفهوم پیدا می کند.
در چنین شرایطی، زوجه باید به دادگاه اثبات کند که زوج در حفظ و نگهداری مالی که در دست او به عنوان امانت بوده، تعدی کرده و با اعمالی هم چون تصاحب، استعمال، تلف و مفقود کردن مال به زوجه یا مالک ضرر رسانده و در اقدامات خود سوء نیت داشته که احراز آن بر عهده دادگاه می باشد.
عنوان جرم شوهر در امر جهیزیه چیست؟
در ابتدا باید بررسی کرد که فروش جهیزیه توسط شوهر تحت چه عنوانی جرم انگاری می شود و آیا در زیر مجموعه جرایم دیگر مانند سرقت، خیانت در امانت و یا فروش مال غیر قرار می گیرد یا خیر؟
قانون مجازات در فصل نوزدهم که مربوط به جرایم ضد حقوق و تکالیف خانوادگی است، این موضوع را به طور خاص جرم انگاری نکرده و با قواعدی کلی به آن پرداخته است و باید دید که مصداق عمل زوج با چه جرمی مانند سرقت، تخریب و یا جرایم دیگر مطابقت دارد.
در خصوص وجود استرداد، باید مشابه و یا قیمت آن به دادگاه خانواده ای که در محل اقامت مشترک قرار دارد، دادخواستی ارائه گردد و اگر جرم عنوانی کیفری دارد، باید شکواییه ای به دادسرای محلی که جرم در آن رخ داده، تحویل داده شود.
با توجه به آن چه گفته شد، در نهایت مراحل قانونی استرداد جهیزیه به این صورت می باشد که ابتدا زوجه باید درخواست تحویل جهیزیه خود را در صورتی که استعمال و تصاحب آن را برای زوج ممنوع کرده به دادگاه ارائه دهد و ثابت کند که شوهر اموال او را مورد تعدی قرار داده و در این خصوص شکایتی برای دادگاه تنظیم نماید.